Biografia
Syn Władysława Bartoszewskiego (1895-1970), urzędnika bankowego, naczelnika i dyrektora Banku Polskiego oraz Beaty Heleny Zbiegniewskiej (1897-1971). Absolwent Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie (1937) oraz Liceum Humanistycznego Towarzystwa Wychowawczo-Oświatowego „Przyszłość” w Warszawie (matura w 1939 r.). We wrześniu 1939 r. uczestniczył w cywilnej obronie Warszawy jako noszowy. Od maja 1940 r. pracował w administracji Przychodni Społecznej nr 1 Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie.
19 września 1940 r. został zatrzymany na Żoliborzu w masowej obławie zorganizowanej przez hitlerowców. Od 22 września 1940 r. więzień obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau (numer obozowy 4427). Z obozu został zwolniony 8 kwietnia 1941 r. dzięki działaniom Polskiego Czerwonego Krzyża.
Po opuszczeniu obozu nawiązał kontakt ze Związkiem Walki Zbrojnej. Wydziałowi Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK przekazał w lecie 1941 r. sprawozdanie ze swojego pobytu w obozie. W lecie 1942 r. włączył się w działalność Frontu Odrodzenia Polski – konspiracyjnej katolickiej organizacji społeczno-wychowawczej i charytatywnej, kierowanej przez Zofię Kossak.
Od października 1941 r. do początku 1944 r. studiował polonistykę na tajnym Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Warszawskiego. W sierpniu 1942 r. został żołnierzem Armii Krajowej. Pracował jako referent w Podwydziale „P” Wydziału Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK pod pseudonimem „Teofil” (inspiracją dla przyjęcia pseudonimu była postać bohatera powieści Jana Parandowskiego „Niebo w płomieniach”, Teofila Grodzickiego). W dwuosobowym referacie „P-1” Podwydziału „P” współpracował z Kazimierzem Moczarskim. Od września 1942 r. zaangażował się z ramienia FOP w działalność Tymczasowego Komitetu Pomocy Żydom „Żegota” (od 4 grudnia 1942 r. działającego jako Rada Pomocy Żydom „Żegota” przy Delegacie Rządu RP na Kraj), był członkiem „Żegoty” do wybuchu powstania warszawskiego.
Od listopada 1942 r. do września 1943 r. pracował jako sekretarz redakcji katolickiego miesięcznika „Prawda” – organu prasowego FOP, zaś od jesieni 1942 r. do wiosny 1944 r. był redaktorem naczelnym katolickiego miesięcznika „Prawda Młodych”, związanego z FOP, a skierowanego do młodzieży akademickiej i licealnej.
W listopadzie 1942 r. został zastępcą kierownika Komórki Więziennej Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj, która zajmowała się organizowaniem pomocy dla więźniów, m.in. osadzonych na Pawiaku. W lutym 1943 r. rozpoczął pracę na stanowisku referenta informacyjnego i zastępcy kierownika Referatu Żydowskiego Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury Rządu na Kraj. W ramach działalności w „Żegocie” i Referacie Żydowskim zajmował się współorganizowaniem pomocy dla uczestników powstania w getcie warszawskim w kwietniu 1943 r.
Od 1 sierpnia 1944 r. uczestniczył w powstaniu warszawskim. Był adiutantem dowódcy placówki informacyjno-radiowej „Anna” i redaktorem naczelnym czasopisma „Wiadomości z Miasta i Wiadomości Radiowe”. 20 września został rozkazem komendanta Okręgu Warszawa AK gen. Antoniego Chruściela „Montera” odznaczony Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami (na wniosek szefa Biura Informacji i Propagandy KG AK płk. Jana Rzepeckiego). 1 października mianowany przez dowódcę AK gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” na stopień podporucznika (również na wniosek Rzepeckiego). 4 października odznaczony Krzyżem Walecznych.
Warszawę opuścił 7 października 1944 r. Działalność konspiracyjną kontynuował w Biurze Informacji i Propagandy KG AK w Krakowie. Od listopada 1944 do stycznia 1945 r. pełnił funkcję sekretarza redakcji „Biuletynu Informacyjnego”. Pod koniec lutego 1945 r. powrócił do Warszawy, gdzie rozpoczął służbę w pionie informacyjno-propagandowym organizacji „Nie”.
Od maja do sierpnia 1945 r. służył w Oddziale VI sztabu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (ds. informacji i propagandy). Jego przełożonym był Kazimierz Moczarski. 10 października 1945 r. przed Komisją Likwidacyjną AK Obszaru Centralnego ujawnił fakt służby w AK.
Jesienią 1945 r. podjął współpracę z Instytutem Pamięci Narodowej przy Prezydium Rady Ministrów oraz z Główną Komisją Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce, w czym bardzo pomocne okazywały się zebrane przez niego w okresie okupacji informacje o zbrodniach hitlerowskich, sytuacji w obozach koncentracyjnych i więzieniach oraz o zagładzie Żydów.
W lutym 1946 r. rozpoczął pracę w redakcji „Gazety Ludowej” (centralny organ prasowy PSL). Wkrótce wstąpił w szeregi PSL, które było w tym czasie jedynym liczącym się ugrupowaniem opozycyjnym wobec władz komunistycznych. W tekstach publikowanych w „Gazecie Ludowej” przypominał wybitne postaci Polskiego Państwa Podziemnego (wywiad ze Stefanem Korbońskim, sprawozdanie z pogrzebu Jana Piekałkiewicza) i wydarzenia związane z walką o wyzwolenie kraju (cykl szkiców o powstaniu warszawskim pt. „Dzień walczącej stolicy”).
W związku z działalnością w opozycyjnym PSL został wkrótce poddany represjom przez organy bezpieczeństwa. 15 listopada 1946 r. pod fałszywym zarzutem szpiegostwa został aresztowany i uwięziony w siedzibie Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. W grudniu został przeniesiony do więzienia przy ul. Rakowieckiej, skąd został zwolniony 10 kwietnia 1948 r., dzięki pomocy pracującej w Ministerstwie Sprawiedliwości Zofii Rudnickiej, byłej kierowniczki biura „Żegoty”. W grudniu 1948 r. został przyjęty na trzeci rok polonistyki na Wydziale Humanistycznym UW. Studia zostały przerwane w związku z aresztowaniem w grudniu 1949 r. i pięcioletnim pobytem w więzieniu. Więziony był w budynku MBP oraz w więzieniu przy Rakowieckiej. 29 maja 1952 został skazany przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na 8 lat więzienia za szpiegostwo. W kwietniu 1954 r. przeniesiono go do więzienia w Rawiczu, a w czerwcu do więzienia w Raciborzu. Ze względu na zły stan zdrowia został w sierpniu 1954 r. zwolniony na roczną przerwę w odbywaniu kary. 2 marca 1955 r. orzeczeniem Najwyższego Sądu Wojskowego został uznany za niesłusznie skazanego.
Po zwolnieniu z więzienia i uznaniu go za niesłusznie skazanego powrócił do działalności publicystycznej. Od sierpnia 1955 r. kierował redakcją wydawnictw fachowych Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Od lipca 1956 r. publikował teksty w tygodniku „Stolica”, od stycznia 1957 r. był członkiem redakcji, a od lata 1958 do grudnia 1960 r. był sekretarzem redakcji tamże. W sierpniu 1957 r. podjął współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym” (od 1982 do 2007 r. członek zespołu redakcyjnego). W listopadzie 1958 r. został przyjęty na studia polonistyczne na Wydziale Filologicznym UW w trybie eksternistycznym. Złożył na ręce prof. Juliana Krzyżanowskiego pracę magisterską, jednak decyzją rektora UW został w październiku 1962 r. skreślony z listy studentów.
18 kwietnia 1963 r. został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za pomoc udzielaną Żydom w trakcie wojny (na wniosek Żydowskiego Instytutu Historycznego). Od września do listopada 1963 r. przebywał w Izraelu na zaproszenie Instytutu Yad Vashem, gdzie w imieniu Rady Pomocy Żydom „Żegota” odebrał dyplom Sprawiedliwy wśród Narodów Świata (medal Sprawiedliwy wśród Narodów Świata otrzymał w 1966 r.).
Od listopada do grudnia 1963 r. przebywał w Austrii, gdzie nawiązał liczne kontakty z austriackimi środowiskami intelektualnymi i politycznymi. W listopadzie 1963 r. rozpoczął współpracę z Rozgłośnią Polską Radia Wolna Europa. Brał udział w pracach organizacyjnych związanych z kolportażom Listu 34 z marca 1964 r. do premiera Jozefa Cyrankiewicza przeciw zaostrzeniu cenzury i polityce kulturalnej władz. Współpraca z RWE doprowadziła do rewizji w jego domu 1 października 1970 r. W grudniu 1970 przedstawiono mu prokuratorski zarzut „współdziałania z antypaństwowymi siłami z Radia Wolna Europa na szkodę PRL”. Z wytoczenia sprawy sądowej ostatecznie zrezygnowano.
W kolejnych latach podróżował, oprócz Austrii, także do RFN, Wielkiej Brytanii i Włoch, Izraela, a także do USA, gdzie kontaktował się zwłaszcza z przedstawicielami polskiej emigracji (m.in. z Janem Nowakiem-Jeziorańskim, Adamem i Lidią Ciołkoszami, Janem Karskim, Czesławem Miłoszem czy Gustawem Herlingiem-Grudzińskim).
W 1970 r. w związku z aktywną działalnością opozycyjną i licznymi kontaktami w krajach zachodnich został objęty zakazem druku w Polsce (do jesieni 1974) oraz poddany innym represjom (rewizje, odmowy wydania paszportu, rozpowszechnianie fałszywek). W latach 1973-1982 i 1984-1985 prowadził, jako starszy wykładowca (odpowiednik zastępcy profesora) wykłady historii najnowszej (ze szczególnym uwzględnieniem wojny i okupacji) w Katedrze Historii Nowożytnej Polski na Wydziale Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
W 1974 r. zaangażował się w działalność zmierzającą do ułaskawienia skazanych członków organizacji „Ruch” (m.in. Stefan Niesiołowski, Andrzej i Benedykt Czumowie). W styczniu 1976 r. był jednym z pierwszych sygnatariuszy listu intelektualistów protestujących przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. Od 1978 r. brał udział w tworzeniu Towarzystwa Kursów Naukowych i wykładał w tajnym Uniwersytecie Latającym.
21 sierpnia 1980 r. podpisał list intelektualistów do strajkujących robotników Wybrzeża. W latach 1980-1981 był członkiem NSZZ „Solidarność”. W grudniu 1980 r. współzałożyciel Komitetu Obrony Więzionych za Przekonania przy Komisji Krajowej NSZZ „Solidarność”. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. został internowany – początkowo w areszcie na Białołęce, a następnie w ośrodku internowania w Jaworzu na poligonie drawskim. Z internowania został zwolniony 28 kwietnia 1982 r., dzięki wsparciu udzielonemu przez krajowe i zagraniczne środowiska intelektualistów. Jego zapiski z okresu internowania zostały wydane w 25-tą rocznicę ogłoszenia stanu wojennego, 13 grudnia 2006 r.
Był czynnym uczestnikiem I Kongresu Kultury Polskiej 11 i 12 grudnia 1981 r., przerwanego przez wprowadzenie stanu wojennego.
W latach 1983-1984 i 1986-1988 gościł z wykładami w Instytucie Nauk Politycznych Wydziału Nauk Społecznych Ludwig-Maximilian Universität w Monachium (na tej uczelni także w Instytucie Nauki o Mediach w latach 1989-1990). W roku akademickim 1985-1986 wykładał na Wydziale Historii i Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Eichstätt w RFN. W 1984 r. otrzymał dyplom uznania American Jewish Committee w Nowym Jorku. Od maja 1984 r. członek rzeczywisty Instytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce. Od 1986 r. jeden z wiceprezesów Instytutu dla Studiów Polsko-Żydowskich w Oksfordzie. Od 1988 do 1989 r. wykładał w Katedrze Nauk Politycznych na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Augsburgu.
Uczestniczył w wielu międzynarodowych konferencjach i sympozjach poświęconych problematyce II wojny światowej, zagłady Żydów, stosunków polsko-niemieckich i polsko-żydowskich oraz roli intelektualistów w polityce. Wygłosił szereg odczytów i referatów na różnorodnych forach międzynarodowych.
Od września 1990 do marca 1995 r. pełnił funkcję ambasadora RP w Austrii. W 1995 r. piastował urząd ministra spraw zagranicznych w rządzie Józefa Oleksego – podał się do dymisji w związku z objęciem funkcji prezydenta przez Aleksandra Kwaśniewskiego. Ponownie sprawował urząd szefa dyplomacji od lipca 2000 do października 2001 r., w rządzie Jerzego Buzka. W latach 1997-2001 był senatorem i marszałkiem – seniorem IV kadencji, przewodniczącym Senackiej Komisji Spraw Zagranicznych i Integracji Europejskiej. 20 listopada 2007 r. został powołany przez premiera Donalda Tuska na sekretarza stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i pełnomocnika ds. dialogu międzynarodowego. Funkcję pełnił do dnia śmierci, 24 kwietnia 2015 r.
Mieszkał w Warszawie, na Mokotowie, przy ul. Karolinki.
Zmarł w Centralnym Szpitalu Klinicznym MSW w Warszawie. Pochowany 4 maja 2015 r. na warszawskich Powązkach Wojskowych w Warszawie (kwatera L).
Członkostwo w organizacjach:
Od 1969 do 1973 r. był prezesem Oddziału Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki. Do 1983 r. był członkiem Związku Literatów Polskich. Od grudnia 1969 r. członek Polskiego Pen Clubu (w tym od 1972 do 1983 r. sekretarz generalny, od 1995 r. wiceprezes a od 2001 r. prezes). Od 1989 r. był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Od listopada 1990 r. był przewodniczącym Międzynarodowej Rady Państwowego Muzeum w Oświęcimiu. W latach 1991-1995 członek Rady ds. Stosunków Polsko-Żydowskich przy Prezydencie RP. W latach 2001-2015 przewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Przewodniczący Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej przy Premierze Rządu RP. 27 stycznia 2005 r., w 60-tą rocznicę wyzwolenia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau przemawiał na oficjalnych uroczystościach rocznicowych, jako przedstawiciel polskich więźniów obozu. W latach 2009-2015 Prezes Honorowy Stowarzyszenia Pracowników, Współpracowników i Przyjaciół Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa Imienia Jana Nowaka-Jeziorańskiego. Członek honorowy Światowego Związku Żołnierzy AK i Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych (ZAiKS).
Konsekwentny orędownik pojednania polsko-żydowskiego oraz polsko-niemieckiego, a jednocześnie przez swoją działalność publicystyczną i naukową dba o zachowanie pamięci o dziedzictwie Polskiego Państwa Podziemnego, powstania warszawskiego oraz o zbrodniach totalitaryzmów: nazistowskiego i komunistycznego.
